Insulinooporność (IO) to stan zmniejszonej wrażliwości tkanek organizmu (głównie mięśni, wątroby i tkanki tłuszczowej) na działanie insuliny, hormonu produkowanego przez trzustkę, który odpowiada za regulację poziomu glukozy we krwi.
Czy insulinooporność jest chorobą?
Insulinooporność sama w sobie nie jest uważana za odrębną jednostkę chorobową, a raczej za zaburzenie metaboliczne lub stan poprzedzający rozwój innych chorób. Jest to mechanizm patofizjologiczny, który może występować w przebiegu różnych schorzeń i stanów.
Jednakże, insulinooporność jest bardzo niebezpieczna i wiąże się z podwyższonym ryzykiem rozwoju wielu poważnych chorób, w tym:
- Cukrzycy typu 2: Długotrwała insulinooporność może prowadzić do wyczerpania zdolności trzustki do produkcji wystarczającej ilości insuliny, co skutkuje wzrostem poziomu glukozy we krwi i rozwojem cukrzycy typu 2.
- Zespołu metabolicznego: Insulinooporność jest jednym z kluczowych elementów zespołu metabolicznego, który obejmuje również otyłość brzuszną, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia lipidowe (wysoki poziom trójglicerydów i niski poziom „dobrego” cholesterolu HDL).
- Chorób sercowo-naczyniowych: Insulinooporność zwiększa ryzyko miażdżycy, choroby wieńcowej, zawału serca i udaru mózgu.
- Niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby (NAFLD).
- Niektórych typów nowotworów.
Insulinooporność najczęściej związana jest ze stylem życia, a przede wszystkim z otyłością. Nadmiar tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzucha, uwalnia różne substancje (adipokiny, wolne kwasy tłuszczowe, cytokiny prozapalne), które zaburzają sygnalizację insulinową w komórkach. Niewłaściwa dieta bogata w przetworzoną żywność, cukry proste, tłuszcze nasycone i trans, a uboga w błonnik oraz niska aktywność fizyczna pogarsza wrażliwość organizmu na insulinę.
Insulinooporność wtórna może być spowodowana przez wiele różnych stanów i czynników, w tym:
- Choroby endokrynologiczne z nadmiarem hormonów działających antagonistycznie do insuliny:
- Zespół Cushinga: Nadmierna produkcja kortyzolu.
- Akromegalia: Nadmierna produkcja hormonu wzrostu.
- Nadczynność tarczycy: Podwyższony poziom hormonów tarczycy.
- Hiperaldosteronizm pierwotny: Nadmierna produkcja aldosteronu.
- Guz chromochłonny: Nadmierna produkcja katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny).
- Choroby trzustki:
- Mukowiscydoza.
- Przewlekłe i ostre zapalenie trzustki.
- Nowotwory trzustki.
- Choroby wątroby:
- Niektóre zaawansowane choroby wątroby.
- Choroby genetyczne:
- Niektóre rzadkie zespoły genetyczne.
- Leki:
- Glikokortykosteroidy (sterydy).
- Niektóre leki przeciwwirusowe.
- Niektóre leki psychiatryczne.
- Beta-blokery.
- Diuretyki tiazydowe i pętlowe.
Diagnostyka insulinooporności obejmuje:
- Zebranie wywiadu: otyłość, cukrzyca typu 2 lub zespół metaboliczny w rodzinie, niezdrowy styl życia.
- Badanie fizykalnee: Otyłość brzuszna (duży obwód talii), obliczenie BMI
- Wykonanie badań laboratoryjnych: oznaczenia glukozy i insuliny na czczo, hemoglobiny glikowanej oraz wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą (OGTT)
Jaki jest prawidłowy poziom insuliny?
Prawidłowy poziom insuliny na czczo zazwyczaj mieści się w zakresie 3-25 mU/ml. Nie zaleca się oznaczania poziomu insuliny w teście obciążenia glukozą, dlatego że nie ma wystandaryzowanego poziomu insuliny poposiłkowo, który uznawany jest za prawidłowy. Do interpretacji tzw. krzywej cukrowej należy podejść w inny sposób: ilość insuliny ma być odpowiednia do zapewnienia prawidłowego poziomu glikemii.
Interpretacja wyników testu obciążenia glukozą, czyli tzw. krzywej cukrowej u osób niebędących w ciąży:
- Prawidłowa tolerancja glukozy:
- Na czczo: < 100 mg/dl (5,6 mmol/l)
- Po 2 godzinach: < 140 mg/dl (7,8 mmol/l)
- Nieprawidłowa tolerancja glukozy (stan przedcukrzycowy):
- Na czczo: 100 – 125 mg/dl (5,6 – 6,9 mmol/l) – tzw. nieprawidłowa glikemia na czczo (IFG)
- Po 2 godzinach: 140 – 199 mg/dl (7,8 – 11,0 mmol/l) – tzw. nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT)
- Cukrzyca:
- Na czczo: ≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l) (potwierdzone w dwóch oddzielnych badaniach)
- Po 2 godzinach: ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l)
Należy podkreślić, że 3-punktowy test obciążenia glukozą (na czczo, po 60 i 120 minutach od spożycia glukozy) służy tylko i wyłącznie do diagnostyki zaburzeń gospodarki węglowodanowej u kobiet w ciąży.
Wskaźnik HOMA-IR
Wskaźnik HOMA-IR (Homeostatic Model Assessment for Insulin Resistance) to metoda oceny insulinooporności na podstawie pomiaru stężenia glukozy i insuliny we krwi na czczo.
Jak się go oblicza?
- Gdy glukoza jest w mmol/l (milimolach na litr):
HOMA-IR = (Glukoza na czczo [mmol/l] * Insulina na czczo [µU/ml]) / 22.5
- Gdy glukoza jest w mg/dl (miligramach na decylitr):
HOMA-IR = (Glukoza na czczo [mg/dl] * Insulina na czczo [µU/ml]) / 405
Interpretacja wartości HOMA-IR może się nieco różnić w zależności od laboratorium. Zwykle przyjmuje się, że wynik >2,5 jest nieprawidłowy
BARDZO WAŻNE!
Wskaźnik HOMA-IR nie został stworzony z myślą o rutynowym stosowaniu przez lekarzy w ich codziennej pracy. Z tego powodu nigdy nie został oficjalnie potwierdzony jako wiarygodne narzędzie kliniczne, na podstawie którego można by stawiać diagnozy lub decydować o leczeniu pacjentów. Ten wskaźnik insulinooporności jest przeznaczony do wykorzystania w badaniach naukowych, a nie w praktyce medycznej.
Leczenie insulinooporności:
Podstawą leczenia jest zmiana stylu życia:
- Redukcja masy ciała: Nawet niewielka utrata wagi (5-10%) może znacząco poprawić wrażliwość na insulinę.
- Zdrowa dieta: Ograniczenie przetworzonej żywności, cukrów prostych, tłuszczów nasyconych i trans. Zwiększenie spożycia błonnika, warzyw, owoców o niskim indeksie glikemicznym, pełnoziarnistych produktów zbożowych i zdrowych tłuszczów.
- Regularna aktywność fizyczna: Ćwiczenia aerobowe (np. marsz, bieganie, pływanie) i oporowe (np. siłowe) poprawiają wrażliwość mięśni na insulinę i pomagają w redukcji tkanki tłuszczowej.
- Poprawa jakości snu i redukcja stresu.
W niektórych przypadkach lekarz może rozważyć leczenie farmakologiczne, najczęściej metforminą, która zwiększa wrażliwość na insulinę i zmniejsza produkcję glukozy w wątrobie. Leki inkretynowe (np. analogi GLP-1, inhibitory DPP-4) również mogą być korzystne.
Podsumowując, insulinooporność jest złożonym zaburzeniem metabolicznym silnie związanym z otyłością i stylem życia. Wczesna diagnoza i wdrożenie zmian w stylu życia są kluczowe w zapobieganiu poważnym konsekwencjom zdrowotnym, takim jak cukrzyca typu 2 i choroby sercowo-naczyniowe.